Phê bình văn học nghệ thuật: Cần vượt qua nỗi sợ “ném đá” và “phê bình trên mạng”
Nông thôn và văn học nghệ thuật Điện Biên Phủ - cảm hứng bất tận trong nghệ thuật |
Theo PGS.TS. Nguyễn Thế Kỷ - Chủ tịch Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương, 50 năm là khoảng thời gian cho phép để nhìn nhận, đánh giá một cách khách quan, toàn diện về những ưu điểm, kết quả, thành tựu và những hạn chế, bất cập, non kém của đời sống văn hóa, văn nghệ nước nhà, trong đó có công tác lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật.
“Trên cơ sở nhìn nhận, đánh giá khách quan 50 năm văn hóa, văn nghệ Việt Nam từ sau năm 1975 đến nay, thêm một lần nữa chúng ta nhận thức rõ hơn sự lãnh đạo đúng đắn, sáng tạo của Đảng, Nhà nước; sự đổi mới, kiên trì, linh hoạt của các cơ quan văn hóa, văn nghệ từ trung ương đến địa phương; sự nỗ lực của các nhà quản lý, các nhà nghiên cứu, lý luận, phê bình và văn nghệ sĩ trong nước và cả ở nước ngoài. Đồng thời, từ việc nghiên cứu lý luận, tổng kết thực tiễn, cũng đúc rút được những bài học quý giá về việc lãnh đạo, chỉ đạo công tác văn hóa, văn nghệ; thái độ ứng xử đúng đắn, có lý, có tình đối với văn nghệ sĩ và tác phẩm của họ...”, ông Nguyễn Thế Kỷ nhấn mạnh, đồng thời cho biết, Ban tổ chức Hội thảo đã nhận được 103 bài tham luận của các nhà lý luận, phê bình văn học nghệ thuật công tác ở các cơ quan trung ương, các trường đại học, viện nghiên cứu; các nhà lãnh đạo, quản lý văn hóa, văn nghệ; các văn nghệ sĩ, các hội văn học, nghệ thuật trung ương và địa phương.
“Đất rừng phương Nam” - bộ phim chịu áp lực lớn từ “phê bình mạng” nhưng lại vắng bóng những tiếng nói lý luận, phê bình chuyên nghiệp |
Cho dù có nhiều cách tiếp cận, đánh giá và thể hiện khác nhau (từ góc độ sáng tác, nghiên cứu, giảng dạy hoặc xuất phát từ thực tiễn vận động của văn học, nghệ thuật; từ vấn đề tiếp nhận, vận dụng lý thuyết hoặc tiến trình và xu hướng vận động, phát triển của văn học, nghệ thuật...) nhưng các tham luận đều bám sát chủ đề và các yêu cầu hội thảo.
Tại hội thảo, các nhà khoa học, các văn nghệ sĩ, đại biểu đã tập trung trao đổi, bàn thảo trên tinh thần cởi mở, thẳng thắn, khoa học, khách quan đánh giá, khẳng định đường lối, chính sách văn hóa, văn nghệ đúng đắn, sáng tạo của Đảng và Nhà nước trong tiến trình xây dựng và phát triển văn hóa, văn nghệ, nhất là công tác lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật nước ta qua 50 năm đất nước thống nhất, hòa bình, đổi mới, phát triển.
Một số tham luận phân tích, đánh giá quá trình hòa hợp, hòa giải, thống nhất, tiếp biến, phát triển của nền văn học, nghệ thuật cách mạng, đồng thời đánh giá một cách khách quan, chính xác, thỏa đáng những đóng góp của bộ phận văn học yêu nước, tiến bộ ở các đô thị miền Nam 1954-1975; văn học yêu nước, tiến bộ của người Việt Nam ở nước ngoài; quá trình giao lưu, tiếp thu, tiếp biến các trào lưu tư tưởng, lý luận văn nghệ nước ngoài ở Việt Nam; những vấn đề đặt ra trong quá trình hòa hợp, giao lưu, tiếp nhận, tiếp biến văn hóa, văn nghệ đã, đang và cần được giải quyết.
PGS.TS. Phạm Quang Long cho rằng, phê bình hiện nay nhợt nhạt bởi quá ít những phê bình đích thực, phê bình đúng thực trạng tác phẩm. Quá nhiều kiểu phê bình thù tạc, giao đãi. Tính hiệu quả của các bài phê bình ấy yếu đã đành mà còn gây tác hại. Độc giả phần đông đọc theo nhu cầu, nhưng khi đọc phê bình lại thấy quá khác với những gì mình tiếp nhận, sẽ hình thành một tâm lý xa lánh, chán đọc phê bình. Người đọc không muốn đọc phê bình. Nhà văn đọc thấy vô bổ. Nhưng điều nguy hại nữa là nó tạo ra những giá trị giả của một hoạt động tinh thần vốn rất cần cho con người. Nó gây hại cho xã hội từ chỗ tưởng chừng vô hại ấy.
Nguyên nhân dẫn đến việc khen chê nhàn nhạt không phải người cầm bút không nhận ra, song như TS. Ngô Phương Lan - Phó Chủ tịch Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương phân tích, thì đó là cộng hưởng của nhiều lý do.
“Để có bài viết lý luận phê bình cũng nhọc nhằn lắm nhưng nhuận bút chỉ được khoảng 1 triệu đồng, trong khi đó mức thù lao dành cho kịch bản tính tới hàng chục triệu cho một tập phim. Thêm nữa, thời điểm khi mà mạng xã hội có thể tấn công bất cứ ai thì người có ý kiến khác biệt, hay trái chiều sẽ luôn phải đối mặt với nguy cơ bị “ném đá”, vô cùng rủi ro mà không phải ai cũng có được bản lĩnh vững vàng để đương đầu với “sóng gió mạng” như vậy…”, TS. Ngô Phương Lan bày tỏ.
Trong khi đó, là người nghiên cứu văn học và có tham gia viết phê bình văn học, nghệ thuật, GS. Phong Lê cho rằng, chính vào lúc phê bình yếu tính chuyên nghiệp nhất thì đời sống sáng tác lại bề bộn, muôn màu muôn vẻ nhất.
Khi các nhà phê bình đang cân nhắc, lo ngại sự bủa vây của các “anh hùng bàn phím” thì đã xuất hiện một nhân tố mới là “phê bình mạng” với các Tiktoker, Facebooker... Như TS. Huỳnh Vũ Lam nhận định, có thể hiểu đây là phê bình “liều mạng”, phê bình “văng mạng”, đu “trend”… bất chấp việc có thưởng thức tác phẩm hay không. Song sức lan tỏa của phê bình mạng lại rất khủng khiếp, đem lại nhiều hậu quả khôn lường.
TS. Vũ Lam cũng cho rằng, đã đến lúc những người làm phê bình văn học, nghệ thuật cần phải đổi mới tiếp cận bạn đọc, mạnh dạn viết gọn lại, xé nhỏ vấn đề, hòa theo nhịp xu hướng để mong vớt lại những giá trị đích thực của văn học, nghệ thuật trên dòng chảy mạng xã hội.
Để khắc phục tình trạng thiếu đội ngũ lý luận phê bình văn học, nghệ thuật, NSND Lê Tiến Thọ cho rằng, công tác đào tạo lực lượng hoạt động chuyên nghiệp cần phải được đặc biệt quan tâm, có như vậy mới thực hiện tốt định hướng phát triển công tác lý luận phê bình thời gian tới. Bên cạnh đó, cần có đề án quy hoạch và phát triển công tác lý luận phê bình; có chính sách đầu tư, chế độ nhuận bút, giải thưởng cho tác phẩm, công trình chất lượng. Ngoài ra, các cơ quan quản lý nhà nước, các hội chuyên ngành cần có cơ chế bảo vệ, hỗ trợ các nhà lý luận phê bình…
Cũng tại cuộc hội thảo quan trọng này, một số nhà khoa học đã đưa ra những đánh giá, kiến giải về quá trình kế thừa và cách tân lý luận, phê bình văn nghệ dân tộc trong tiến trình xây dựng lý luận văn nghệ Việt Nam 50 năm sau ngày đất nước thống nhất, phát triển, hội nhập; khẳng định những ưu điểm, thành tựu; chỉ rõ những hạn chế, bất cập của văn hóa, văn nghệ nước ta, trong đó có lĩnh vực lý luận, phê bình văn nghệ Việt Nam 50 năm sau ngày đất nước thống nhất. Từ đó, đề xuất định hướng, giải pháp xây dựng, phát triển văn hóa, văn nghệ, nhất là công tác lý luận, phê bình văn nghệ Việt Nam giàu tính dân tộc, khoa học, tiên tiến, dân chủ, nhân văn.