Quy mô và thanh khoản còn thấp

Xác định tài chính xanh là một công cụ quan trọng để thực hiện Chiến lược tăng trưởng xanh, Chính phủ Việt Nam đã ban hành nhiều chính sách quan trọng thúc đẩy sự phát triển tài chính xanh. Thị trường tài chính xanh đã định hình nền tảng gồm 3 cấu phần: thị trường tín dụng xanh, thị trường cổ phiếu xanh và trái phiếu xanh, đã có những phát triển nhất định, bước đầu huy động được nguồn lực từ khu vực tư nhân và các tổ chức quốc tế. Việc phát triển các trung gian tài chính xanh cũng được chú trọng và đã có những bước tiến đáng kể.

Dư nợ cấp tín dụng xanh trong giai đoạn 2017-2023 tăng trưởng liên tục với tốc độ bình quân hơn 22%/năm. Theo NHNN, đến ngày 31/3/2024, đã có 47 TCTD phát sinh dư nợ tín dụng xanh, với dư nợ đạt gần 637.000 tỷ đồng, chiếm tỷ trọng khoảng 4,5% tổng dư nợ toàn nền kinh tế. Trong đó, tập trung chủ yếu vào các ngành năng lượng tái tạo, năng lượng sạch (chiếm gần 45%) và nông nghiệp xanh (hơn 30%). Bên cạnh đó, Việt Nam đã phát hành trái phiếu xanh được khoảng 1,157 tỷ USD trong giai đoạn 2019-2023.

Về cổ phiếu xanh, Ủy ban chứng khoán Nhà nước đã phối hợp với Tổ chức Tài chính Quốc tế (IFC), Tổ chức Sáng kiến báo cáo toàn cầu (GRI), HNX và HoSE triển khai nhiều chương trình đào tạo nâng cao năng lực cho các công ty niêm yết về công bố thông tin ESG, công bố Sổ tay hướng dẫn thực hiện báo cáo ESG cho doanh nghiệp niêm yết… Cùng với đó, Chỉ số phát triển bền vững (VNSI) chính thức được đưa vào vận hành từ năm 2017, bao gồm 20 công ty niêm yết có điểm bền vững cao nhất trên HoSE - được chọn từ 100 doanh nghiệp niêm yết lớn nhất và được đánh giá toàn diện trên 3 khía cạnh của ESG. Đến nay, tăng trưởng về lợi nhuận của các doanh nghiệp trong bộ Chỉ số VNSI cho thấy hiệu quả cao hơn so với bình quân của VN-Index.

Tuy nhiên theo các chuyên gia, phát triển tài chính xanh ở Việt Nam hiện còn gặp nhiều thách thức. Cụ thể, rào cản về lượng vốn lớn, thời gian đầu tư dài, hiệu quả tài chính chưa cao… khiến các dự án đầu tư xanh luôn tiềm ẩn nhiều rủi ro. Ông Nguyễn Anh Dương, Trưởng Ban Nghiên cứu tổng hợp, Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) lấy ví dụ, các dự án xanh như dự án điện mặt trời áp mái, thường yêu cầu lượng vốn lớn với thời gian thực hiện dài. Tuy nhiên, kỳ hạn dài hơn sẽ làm tăng rủi ro thanh khoản cho các NHTM, từ đó làm giảm mong muốn cho vay của các NHTM đối với các dự án xanh.

Một thách thức khác được TS. Lê Mai Trang và cộng sự (Bộ môn Kinh tế học - Trường Đại học Thương mại) chỉ ra là tính thanh khoản trên thị trường tài chính xanh còn khá thấp do cả yếu tố phía cung (thiếu các dự án xanh, chưa có nhiều tổ chức phát hành...) và cầu (nhận thức về tài chính xanh còn hạn chế, nhà đầu tư chưa quan tâm, thiếu vắng nhà đầu tư có tổ chức tham gia dẫn đến thị trường thiếu sự chuyên nghiệp và không hấp dẫn các nhà đầu tư quốc tế…). Thực tế cho thấy, động lực tăng trưởng của thị trường tài chính xanh đến nay chủ yếu đến từ định hướng chính sách của NHNN và Bộ Tài chính, chứ chưa xuất phát từ thị trường.

Khung khổ pháp lý là yếu tố cốt lõi nhất

Trong phạm vi chức năng, nhiệm vụ của mình, một số cơ quan đã xây dựng các tiêu chí đánh giá dự án xanh. Cụ thể, Thông tư 17/2022/TT-NHNN của NHNN đã giúp hướng dẫn thực hiện quản lý rủi ro môi trường trong hoạt động cấp tín dụng của các TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài. Hay Bộ Tài nguyên và Môi trường đã ban hành Tài liệu tham khảo về “Tiêu chí đánh giá môi trường đối với các dự án xanh, dự án có nguy cơ ô nhiễm môi trường”… Tuy nhiên các chuyên gia cho rằng, danh mục dự án xanh và hướng dẫn như nêu trên đều không có cơ sở phân loại theo các mục tiêu, lợi ích môi trường và không dựa trên các tiêu chí sàng lọc, ngưỡng và chỉ tiêu môi trường của Việt Nam và thông lệ quốc tế. Nói cách khác là vẫn thiếu cơ sở pháp lý và do đó mới chỉ mang tính chất khuyến khích, tham khảo.

Điều đó cho thấy, cho đến nay các tiêu chí đánh giá dự án xanh vẫn chưa thống nhất, quy định pháp lý về tài chính xanh chưa hoàn thiện. Theo ông Nguyễn Anh Dương, liên quan đến tài chính xanh, Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1362/QĐ-TTg ngày 11/10/2019 về “Kế hoạch phát triển bền vững doanh nghiệp khu vực tư nhân đến năm 2025, tầm nhìn 2030” và Quyết định số 167/2022/QĐ-TTg ngày 8/2/2022 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt “Chương trình hỗ trợ doanh nghiệp tư nhân kinh doanh bền vững giai đoạn 2022-2025”. Mặc dù các quyết định này có đưa ra tiêu chí phát triển bền vững, doanh nghiệp đầu tư xanh nhưng mới chỉ cung cấp định hướng và khuyến khích chung. Ngoài ra, các loại hình dự án xanh chưa gắn kết với các ngành kinh tế, dẫn đến TCTD gặp khó khăn trong việc thống kê, quản lý số liệu, báo cáo. “Điều này dẫn đến tình trạng “luẩn quẩn”: Thiếu số liệu thì khó xây dựng được chính sách một cách bài bản và có cơ sở khoa học; nhưng không có chính sách tốt thì doanh nghiệp, các định chế tài chính và nhà đầu tư không đầu tư được…”, ông Nguyễn Anh Dương cho biết.

Theo các chuyên gia, để thúc đẩy phát triển tài chính xanh thời gian tới, một trong những “đầu việc” quan trọng nhất là cần hoàn thiện cơ chế, chính sách nhằm tạo nền tảng pháp lý thống nhất cho tài chính xanh. Cần có các quy định rõ ràng, thống nhất về nguyên tắc, tiêu chí, tiêu chuẩn, quy định phát hành trái phiếu xanh, tín dụng xanh… Bên cạnh đó, cần hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến tài chính xanh, bảo đảm tính minh bạch và trách nhiệm giải trình trong hoạt động này. Xây dựng các cơ chế thử nghiệm có kiểm soát, trong đó có lồng ghép các nội dung tài chính xanh.

Cùng với đó, cần phát triển, đa dạng hoá sản phẩm, dịch vụ tài chính xanh đáp ứng nhu cầu của các ngành kinh tế, lĩnh vực ưu tiên phát triển xanh; hỗ trợ các doanh nghiệp phát triển dự án xanh thông qua các sản phẩm tài chính xanh, đồng thời phát triển các sản phẩm tài chính hướng đến khuyến khích tiêu dùng xanh, sử dụng tiết kiệm, hiệu quả năng lượng, bảo vệ môi trường. Đồng thời, cần đa dạng hoá cơ sở nhà đầu tư, tập trung phát triển các nhà đầu tư tổ chức, chuyên nghiệp với chiến lược đầu tư dài hạn, có trách nhiệm xã hội. Tăng cường hợp tác quốc tế trong lĩnh vực tài chính xanh để học hỏi kinh nghiệm, huy động nguồn lực tài chính cho phát triển xanh, tham gia vào các diễn đàn quốc tế về tài chính xanh.

Bên cạnh đó, để tiếp tục thúc đẩy sự tham gia của các NHTM trong cấp tín dụng xanh, ông Nguyễn Anh Dương từ CIEM đề xuất cần cân nhắc tích cực về việc áp dụng quy định không đưa tín dụng xanh vào chỉ tiêu tín dụng được NHNN giao hàng năm cho các NHTM. Cũng liên quan đến vấn đề này, một trong những kiến nghị được PGS -TS. Nguyễn Thị Phương Hoa và nhóm nghiên cứu khoa học Trường Đại học Kinh tế Quốc dân đưa ra là cần nghiên cứu đưa ra các chính sách ưu đãi như: Xem xét giảm tỷ lệ dự trữ bắt buộc, tăng “room” tín dụng, tăng cơ hội, và khả năng tiếp cận các nguồn vốn vay ưu đãi; xem xét không tính nguồn vốn cung ứng cho các dự án đầu tư xanh vào tỷ lệ sử dụng vốn ngắn hạn cho vay trung và dài hạn, giảm thuế thu nhập doanh nghiệp… đối với các TCTD thực hiện cung cấp tín dụng xanh. “Tuy nhiên, việc sử dụng các công cụ này cần được NHNN cân nhắc thận trọng, linh hoạt theo hướng vừa đảm bảo được nguồn vốn cho tín dụng xanh vừa đảm bảo ổn định các mục tiêu trong điều hành chính sách tiền tệ”, PGS-TS. Nguyễn Thị Phương Hoa lưu ý.